راهی برای ارتباط با اروپا

چشم اندازی از روابط ایران و روسیه در عصر صفوی....

شاه طهماسب را ملکه الیزابت در نامه ای که برای او نگاشته بود، صوفی بزرگ لقب داده بود. به نظر می رسد ملکه چشم اندازی از پیشینه حیات نیمه اسطوره ای خاندان صفویه را در پس نگاه خود داشته است و کوشیده است با تمسک به اندک بازمانده های این درونمایه های کهن که در تلا طم چالش های فرساینده درونی (بخوانید زنجیره کامجویی های قزلباشان و منازعات میان آنها و دیگر بحران های بی رهیافت) هر روز بی رمق تر و کمرنگ تر می شود، بستر های روابط تجاری میان دو کشور را هموار کند؛ آرمانی که در گستره جهان رو به تحول سده های شانزدهم و هفدهم از ضرورت ها شمرده می شد.
گرچه این آرمان در نخستین گام ها به بن بست خورد و فرستاده ملکه را با تمسک به نگره های متعصبانه دینی و جهان بینی دگم اندیشانه شاه صفوی، از دربار رانده و با چهار چرخه ای پر از شن مسافتی را که او در قصر صوفی پیموده بود شن پاشیدند تا رد پای مرد بی ایمان را زدوده باشند، اما در درازمدت جهان بینی صوفی نیز باید پوست می انداخت. کسی که پیام ملکه را برای صوفی می آورد آنتونی جکینسون نام داشت که نخستین نماینده کمپانی مسکووی یا کمپانی روسیه بود که به همت انگلستان و در آرخانگل تاسیس شده بود. هدف انگلیسی ها از پایه گذاری این کمپانی در روز های نخست، جست وجوی روزنه ای برای دستیابی به چین افسانه ای بود اما با کشف راهی که به آرخانگل می پیوست، نام کمپانی به مسکووی تغییر یافت و هدف نیز در شکل بسته تری تعقیب شد. جکینسون و دو برادر دیگر به نام های ریچارد و رابرت جانسون با سفر به روسیه، مقامات روسیه را با اهداف خود همنوا کردند و کوشیدند راهی به دل آسیای مرکزی بگشایند ؛ در دومین سفر در کرانه های دریای خزر جکینسون حامل دو نامه یکی برای ایوان مخوف، تزار روسیه و دیگری شاه طهماسب، پادشاه ایران بود، پادشاهی که جانشین بلا فصل مردی بود که امپراتوری صفویه را بر پایه های اندیشه ایدئولوژیک و با دستمایه هایی از دو سده عرفان ورزی زنجیره ای از مردان صوفی مسلک که تصوف را از جد بزرگ خود شیخ صفی الدین اردبیلی به میراث برده بودند، بنا نهاده بود. طبیعی بود که شاه با الهام از این پیشینه بکوشد خود را از همکاری با کشور های اروپایی که در دریچه نگاه او بی ایمان شمرده می شدند بی نیاز بنمایاند. اما تزار روسیه خط مشی دیگرگونه ای داشت ؛ او با نگاه به دورنمایی از آرمان خواهی امپراتوری اش جکینسون را به عنوان نماینده تجاری خود می پذیرد و می کوشد سازوکار هایی برای موفقیت فعالیت های تجاری این فرستاده انگلیسی در قلمرو پهناور خود فراهم سازد. تلا شی که در درازمدت به سود روسیه تمام می شود. اما واقعیت این است که شاه صفوی وارث مردانی بود که نگره های مبتنی بر بن مایه های ایدئولوژیک خود را بر هر رهیافت دیگری برتری می دادند و در نتیجه به راحتی از بسترسازی شرایط فعالیت تجاری در کرانه های دریای خزر سر باز زد و فرستاده را از دربار خود بیرون راند. البته به نظر می رسد این واکنش تکان دهنده تحت تاثیر زمزمه های توافقی صورت گرفت که میان ایران و عثمانی پیچیده بود، شاه قرار بود یاغی فراری دربار عثمانی بایزید را که مدت ها با پناه دادنش در ایران به تیرگی روابط دو کشور و در عین حال تعلیق هرگونه واکنش انجامیده بود، به عثمانیان تحویل دهد و شاید به همین دلیل است که در نگاه جکینسون صوفی بزرگ مردی ضعیف جلوه می کند به حدی که او را در نامه ای خطاب به مدیران شرکت متبوع خویش شاهی بزدل می خواند. (ر.ک ابوالقاسم طاهری. ۱۳۸۳. ص۲۲۳ ) به نظر می رسد این نخستین حلقه از زنجیره روابط میان ایران و روسیه حلقه مفقوده ای در روزنه جهان بینی و آرمانخواهی صفویان است. اما روسیه ضمن آن که حلقه های دیگری برای بافتن این زنجیره آماده می کند این حلقه را نیز رها نمی کند ؛ در سفر بعدی جکینسون هدیه ای زیبا از شاه می گیرد، شاه که تحت تاثیر مشاوره های عبدا... خان استاجلو، فرماندار شیروان، به ضرورت رابطه با کشور های دیگر برای شکوفایی تجارت در ایران پی برده بود علا وه بر این هدیه امتیازات تجاری مهمی به کمپانی مسکووی نیز داد، این سرآغاز رابطه با روسیه است ؛ رابطه ای تاریخی که با گذر از پیچ و خم های تاریخ به دلا یل بی شمار همواره مهم ترین حلقه روابط خارجی ایران شمرده می شود.(ر.ک راجر سیوری.۱۳۸۰. ص ۱۰۸)

روسیه این بار خود پیشقدم می شود. در سال ۹۷۳ هـ ق یعنی چهار سال پس از سفر نه چندان موفقیت آمیز جکینسون به ایران، هیاتی به ریاست آرتور ادواردز از هشترخان عازم ایران می شود. شاه این بار چهره دیگری از خود نشان می دهد. به نظر می رسد او با گذر زمان از یک صوفی خرقه پوش به شاهی متمایل به تجملا ت تبدیل شده است. او در ملا قات با فرستادگان روسیه از فعالیت های شرکت مسکووی در ایران به گرمی استقبال کرد و آنها را از قید و بند های گمرک و راهداری معاف نمود. در این دوره گرچه تجارت ابریشم سرلوحه مناسبات بود، اما افزون بر آن فلفل، زنجبیل، جوز هندی، سباسه، دارچین، گوگرد، زاج سفید، برنج و غیره نیز از طریق روسیه به انگلستان حمل می شد. نقش ترانزیتی روسیه به این ترتیب از آن کشور وزنه سنگینی در منظومه معادلا ت تجاری به ویژه با کشور هایی همچون ایران برمی ساخت. اما با این همه چیزی که به روابط میان ایران و روسیه شتاب می بخشایید جریانی از افت و خیز هایی بود که در روابط ایران و عثمانی جلوه می کرد. زنجیره ای از حملا ت عثمانی ها به آذربایجان در دوره سلطنت سلطان محمد خدابنده باعث شد که او خود راسا سفیری به نام هادی بیگ را به دربار روسیه بفرستد و در واقع این بار این دربار ایران است که با چرخشی صد و هشتاد درجه ای به برقراری رابطه اشتیاق نشان می دهد ؛ جالب توجه است که فشار عثمانی ها تا بدان پایه پررنگ بوده است که شاه ایران برای جلب حمایت روس ها در مقابله با حملا ت عثمانی ها حاضر می شود تکه هایی از قلمرو خود را نیز به قدرت همسایه پیشکش کند ؛ او گفته بود حاضر است در ازای کمک روسیه دربند و باکو را به آنها واگذار نماید. این واکنش شتابزده را می توان سرحلقه بی تدبیری هایی قلمداد کرد که تا دوره قاجار ریشه دوانید و در جنگ های ایران و روس و در دل معاهدات مشهور ترکمانچای و گلستان به بار نشست. گرچه این موضوع برخاسته از ضعف شاه و فرسودگی کشور در اثر درگیری های جانشینی بود اما در درازمدت اثرات مستحکمی از خود به جا گذاشت که در بررسی مسیر پر پیچ و خم روابط ایران و روسیه اهمیت خاصی دارد.
اما شکل روابط در دوره های اقتدار تغییرات کلیدی و مهمی پیدا می کرد ؛ به تخت نشستن شاه عباس کبیر به عنوان نماد اقتدار سلسله صفویه، روند مناسبات دو کشور را به ورطه سودمندتری کشاند. واقعیت آن است که شاه عباس در زمینه تجارت خارجی انعطاف و تساهل را به عنوان راه برون رفت از انزوای ایران صفوی برگزید و به این ترتیب ایران را به پیکره جهان رو به رشد پیوند زد. در این دوره فرستاده ای از روسیه به نام واسیلچیکوف به ایران آمد که شاه عباس او را به همراهی سفرای خود هادی بیگ و بوداق بیگ به روسیه اعزام کرد تا به روابط تجاری و نظامی دو کشور انسجام بخشد. در ادامه این سیاست شاه عباس در سال ۱۰۰۱ هـ ق فرستاده ای به نام خسروخان را به همراه یک تخت مرصع به فیروزه به دربار روس فرستاد. از دیگر سو تاجری به نام حاج اسکندر هم از سوی شاه ماموریت یافت که به مذاکره با تزار فئودور ایوانوویچ بپردازد. به نظر می رسد او از نخستین تجار ایرانی است که روسیه را مامنی برای فعالیت های تجاری خود دانسته اند، همین تجار بودند که در درازمدت راه ورود بازرگانان ایرانی را در قفقاز و باکو هموار کردند و نقشی تاریخی در جریان های روشنفکری سده های بعد ایفا نمودند. در نقطه مقابل او یک تاجر روسی به نام آفاناسیویچ کاتف قرار داشت که در ایران به تجارت کالا مشغول بود، او با نگاشتن سفرنامه ای که در آن نمایی از آداب و رسوم ایرانیان را بازتاب داده بود به روابط دوسویه فرهنگی مردم دو کشور مدد رساند و به این ترتیب روابط ایران و روسیه از حد روابط میان دو دولت فراتر رفته و به روابط دو ملت گرایید. به نظر می رسد از این رهگذر دوره صفویه دوره گذار شمرده می شود. در تحلیلی نهایی از روابط میان دو کشور در این دوره می توان آن را دوره اوج شمرد ؛ مصداق این اوج گیری انتخاب سفرای دائم از سوی دو کشور و به پیشنهاد شاه عباس و با اعزام امامقلی به دربار روسیه است. این تحول نقطه عطفی بود که به روابط دو کشور نظم بیشتری می داد. روند تبادل سفرا در دوره های پس از شاه عباس نیز تداوم یافت اما از چالش های رابطه میان دو کشور نکاست چنانکه در دوره شاه عباس دوم، قزاق های روس به دستبرد ها و شبیخون هایی پرداختند که امنیت منطقه را دستخوش تلا طم می کرد و این امر باعث واکنش خشمگینانه دربار صفوی می شد که اغلب هم نتیجه روشنی دربر نداشت. تداوم این روند به مناسبات تجاری دو کشور که در مقطعی رو به شکوفایی نهاده بود لطمه های جدی زد. لطمه هایی که همچنین بازخورد های تاریخی تلخی بر روابط فکری و فرهنگی میان بازرگانان پراکنده در قلمرو های همسایه گذاشت. فرستادن هدایای گرانبها ترفند دربار روسیه برای فرو خوابانیدن خشم دستگاه سلطنتی ایران صفوی بود.

روند این کشاکش ها در دوره های بعدی حیات سیاسی صفویه نیز در شکلی از نوسان و تحول تداوم داشت تا اینکه در عصر شاه سلطان حسین و با بروز نشانه های بیماری کهن مدیریت سیاسی صفوی در واپسین سال های حیاتش شکل وخیم تری به خود گرفت. این دوره همزمان بود با آرمان جویی های پطر کبیر برای دستیابی به آب های آزاد از دریچه ایران آشفته ای که در چنگال افغانان غلزایی دست و پا بر هم می سایید. درواقع از این دوره به بعد جنبه دوسویه روابط به سود خواست های دربار روسیه سیر نزولی پیمود و روس ها بیشتر به فرصتجویانی می مانستند که می کوشند از آب گل آلود از هم پاشیدگی ناگهانی پیکره ایران عصر صفوی به سود خود ماهی بگیرند. آرمان کهنسال تسلط بر راه ابریشم، دسترسی به آب های آزاد و نزدیک شدن به سرزمین طلا یی هندوستان، از نخستین محرک هایی بود که پطر را برای هجوم به مرز های ایران برمی انگیخت. ولینسکی، سفیر روسیه پیش از این طی سفری به ایران از این اوضاع نابسامان که همانند نطفه ای روز به روز بزرگ تر می شد، خبر داده بود. هجوم به شهر شماخی و غارت دکان های بازرگانان روسی از سوی لزگی ها و ازبکان تحریک شده و افسارگسیخته، پیش درآمد خوبی برای آغاز یک سلسله نبرد به سوی ایران بود. روسیه انگیزه خود را از حمله به ایران کمک به ایرانیان برای رهایی از چنگال افاغنه و ازبکان پراکنده در مرز های ایران اعلا م کرده بود. این مجوز آنها را برای پیشروی بیشتر مصمم تر و آزاد تر می ساخت. دربار پطر کبیر سفیری برای اعلا م شکایت از هجوم لزگی ها به شماخی به اصفهان فرستاد که چون موفق نشد به شهر راه یابد به فرح آباد مقر محمودافغان رفت و این شکایت را بدو تسلیم کرد. پاسخ مغرورانه محمود و واکنش بی تفاوت او روسیه را بیش از پیش متوجه بی نظمی و افسارگسیختگی حاکم بر ایران کرد. از دیگرسو اخباری مبنی بر تلا ش ترکیه برای نفوذ در ایران و حمله دوم افاغنه به اصفهان پطر را برای اجرای نقشه اش به تعجیل بیشتری وامی داشت. ناوگان دریایی روسیه با این آرمان به سوی ایران پارو زدند. گرچه پطرکبیر شخصا سپاهیان خود را همراهی می کرد اما در نهایت با شکستی نه چندان محسوس مجبور شد به بندر آگرا خان، یعنی نقطه عزیمت خود باز گردد. لکهارت در مطالعه این هجوم به ایران می نویسد: <وقتی نتایج این لشکرکشی را مطالعه می کنیم، می بینیم انتظارات پطر برآورده نشد. با وجود این می بینیم که پطر در سواحل بحر خزر قدرت نمایی عجیبی کرد و مهم تر از همه قبل از آن که ترک ها شهر سرحدی دربند را بگیرند، آن را متصرف شد...(ر. ک لا رنس لکهارت. ۱۳۶۸. ص ۱۶۷) این قدرت نمایی سر فصلی بود بر کتابچه روابط کامجویانه روسیه در گذر تاریخ.
منابع :
ایران عصر صفوی - راجر سیوری - ترجمه کامبیز عزیزی - نشر مرکز - تهران - ۱۳۷۸
انقراض سلسله صفویه لکهارت - ترجمه اسماعیل دولتشاهی - نشر مروارید - تهران - چاپ دوم - ۱۳۶۸
در باب صفویان - راجر سیوری - ترجمه رمضانعلی روح اللهی - نشر مرکز - تهران - ۱۳۸۰
ایران زمین در گستره صفویه - مجموعه مقالا‌ت همایش - به اهتمام دکتر مقصود علی صادقی -انتشارات ستوده - تبریز - چاپ اول - ۱۳۸۴